İslamiyet’in ilk döneminde, Allah Rasulü’nün (s) ahirete irtihalinin hemen ardından onun siyasi halefleri olarak Ümmet-i Muhammed’in yöneticileri/ emirleri/ imamları olan dört raşid halifenin özlü sözleri Beyan Yayınları tarafından iki ayrı kitap halinde neşredildi. Editörlüğünü deruhte ettiğim “İki Dil Bir Kitap” serisi içinde Arapça-Türkçe ve Osmanlıca-Türkçe nüshaları ayrı ayrı hazırlanan eser Manastırlı Rif’at Bey’e ait. Ülkemizin yeni bir seçim sath-ı mâiline girdiği bu dönemde mevcut yöneticiler ve yerel yönetim adayları başta olmak üzere yöneten ve yönetilen tüm insanların dikkatini dört raşid halifenin tecrübelerinden damıttığı özlü sözlerine dikkat çekmekte yarar görüyorum. Eserin Arapça nüshasından yapılan Türkçe tercümesinden seçtiğim vecizeleri birlikte okuyalım:

Hazret-i Ebu Bekir’in Uyarılarını Dikkate Almak

1. Cezası en çabuk olan günahlar, azgınlık yapmak ve akrabalık bağını kesmektir.
2. Mazlumun bedduasından sakınınız.
3. Dostuna dost ol ve bütün dostlarını hak konusunda eşit tut.
4. Mal cimride, silah korkakta, düşünce iradesizlerde olursa işler bozulur.
5. İnsanlara danışırken doğru söyle ki görüş ve kararın doğru olsun.
6. Düşmanın bir sırrını öğrenirsen ondan yararlanıncaya kadar gizli tut.
7. Tövbekârın tövbesiyle sevinen, günahkârın bağışlanmasını isteyen, hayırsızı hayra yönelten ve iyilere yardım eden Allah’ın seçilmiş kuludur.
8. Nefsini düzelt ki halk da seninle barış ve uzlaşı içinde olsun.
9. Düşmana karşı metanet göster, zira korkaklık edersen yanındakiler de korkak olurlar.
10. Doğruluk emanettir, yalancılık hıyanettir.
11. Ne söylediğini ve ne zaman söylediğini iyi düşün.
12. Güzel yaparsam yardım edin, hata edersem karşı koyun.
13. Farz yerine getirilmedikçe nafile kabul olunmaz.
14. Hakkını verinceye kadar en zayıfınızı güçlülerden ve hakkını alıncaya kadar en güçlünüzü zayıflardan sayarım.
15. Akıllı ve uyanık olmanın en yücesi haramlardan kaçınmak, acizliğin en aşağısı da büyük günah işlemektir.
16. Küfrün duvarını kendi taşıyla yık.
17. Zulüm, sözünden dönme ve hile denilen üç özellik kimde bulunursa zararları yine kendisine dokunur.
18. Müslüman kardeşine canıyla ve malıyla yardım edip onları dualarına katanlar, Rahman’ın rahmetine mazhar olsunlar.
19. Hakla doldurulan terazinin ağır basması ve bâtılla dolu terazinin hafif olması haktır.
20. Halka iyilik etmek âfet ve belalara karşı dokunulmazlık getirir.
21. Harama düşmek korkusundan yetmiş farklı helali terk ederdik.
22. Çok söz diğerlerini unutturur. Ne kadar söylersen söyle sözlerin hafızada kalanlardan ibarettir.
23. Günaha karşılık olarak hak ettiğinden daha fazla cezayı emretmeyin. Çünkü yaparsanız günahkâr, terk ederseniz yalancı olursunuz.
24. Af ve ceza boş sözlerden arınmış olsun. Çünkü ne yardımından ümitlenen ne de tehdidinden korkan bulunur.
25. Tehdidini her yerde uluorta savurma.
26. Danışmanından bir şey saklama. Çünkü belaya uğrarsan kendin etmiş kendin bulmuş olursun.
27. Sabırda musibet ve sıkıntı, hüzün ve telaşta da menfaat yoktur.
28. Hiçbir felâket yoktur ki ondan daha şiddetlisi olmasın.
29. Allah’a ve elçisine itaat eden saadete erişir, isyan eden de sapkınlık çukuruna düşer.
30. Haksız yere ölmek dünya malının girdabına kapılmaktan iyidir.

Hazret-i Ömer’in Sözlerini İyi Düşünmek

31. Servet gizlenmez, elbette bir taraftan görünür.
32. Kalben düşmanlık beslediğiniz adamların kötülüğünden korkunuz.
33. Din kardeşlerinle sohbeti, barış ve huzur üzerine inşa et.
34. Temeli dine ait meseleleri gizli tutanlar, doğru yoldan sapmanın temelini atmışlardır.
35. Zenginleri seven zahit dünyayı sevmektedir.
36. Zaruret olmaksızın devlet hazinesinden geçinen, takva sahibi görünse de gerçek bir zahit değil fâsık bir hırsızdır.
37. Zehirli böcekler sizi korkutmadan önce siz onları korkutun.
38. Açgözlülük fakirlik ve yoksunluktur; beklentiyi kesmek de zenginlik ve servettir.
39. İşini Allah’tan korkanlara danış.
40. Hak için halka alçakgönüllü davranın Cenab-ı Hak şeref ve şanını yüceltir.
41. Kibir ve böbürlenerek haddini aşanı Hak Teâlâ yerden yere çarpar.
42. Yöneticinin en kötüsü halkı kötü edendir.
43. Söz vermede ve özür dilemede abartı yalansız olamaz.
44. İnsan yarı tok olmakla helak olmaz.
45. Gayret edip çaba göstermek sermayenin en hayırlısıdır.
46. Edep, en hayırlı mirastır.
47. Çalışmak zahmettir ama boş durmak da fitne ve fesattır.
48. Borcunu azalt, hür yaşa.
49. Günahlarını azaltırsan ölümün şiddeti kolay olur.
50. İnsan için iş çoktur, mühim olan tuttuğu işten yüzünün akıyla çıkmaya çalışmaktır.
51. Açgözlülükten, öfkeden ve nefsinin arzularından korunan kurtuluşa erer.
52. İnsanların en akıllısı halkı hoş görendir.
53. Ahmakla dost olmaktan çekin. Zira iyilik edeyim derken çoğunlukla kötülük eder.
54. Başkan olmadan evvel hünerli olunuz.
55. Güzel ahlak en hayırlı dosttur.
56. Yaptığımız yanlışlıkları ve çirkinlikleri gösterenler Rahman Allah’ın her daim rahmetinde olsunlar.
57. Ömrünü sadık dostların gölgesinde geçirmeğe çalış ki, onlar rahat zamanlarda süs, zor zamanlarda kuvvet olurlar.
58. Müslümanın ağzından çıkan bir sözü hayra yormak mümkünken şerre yorma!
59. Kardeşinde görüp de kınadığın ayıbın sende de olduğunu görmemen en büyük ayıptır.
60. Her şeyin bir şerefi vardır, iyiliğin şerefi de hızla yapılmasıdır.
61. Doğru sözün dışındaki hiçbir lafta hayır yoktur.
62. Allah katında en makbul olanı âdil bir yöneticinin yumuşak mizacı ve şefkati; en çirkin olanı da zalim bir yöneticinin cahilliği ve bozgunculuğudur.
63. Etkisi olmayan yerde hakkı söylemenin faydası olmaz.
64. Bir şeyden beklentisini kesen ona karşı tok olur.
65. Şerri bilmeyen şerre düşer.
66. Yalan söyleyen fâcir olur, fâcir olan da helak olur.
67. Allah’tan korkusu az olanın hayası da az olur.
68. İnsanın nesi çoğalırsa onunla şöhret bulur.
69. Aklı bozmada şarap bile açgözlülük kadar kuvvetli değildir.
70. Sırrını saklayan iradesinin yularını elinde tutar.
71. Emri altındakilere güzel davranan âmirlerinden iyilik görür.
72. Halkı kendinden üstün tutan kişi işinde başarılı olur.
73. Zayıf ve kimsesizlerin ihtiyaçlarını devlet yetkililerine bildiren toplumun ileri gelenleri saygıyı hak eder.

Hazret-i Osman’ın Sözlerinden Ders Almak

74. İyilik yaparlarsa destek olun, fenalık yaparlarsa uzak durun.
75. Fikir alışverişinde bulunanlara gücünüz yettiğince düşüncenizle katkı verin.
76. Geçmişlerden ibret alın da hayra çalışın.
77. Birinin görevinden ayrılırken verdiği hediye, görevdeyken verdiği hediye gibidir.
78. Çok konuşandan ziyade çok iş gören yöneticiye ihtiyaç var.
79. Cenab-ı Hak halkı hak üzerine yarattı, sen de haktan başka bir şey söyleme.
80. Ben terazi değilim ki hatasız ve kusursuz olayım.
81. Ecel erişmeden yapabileceğiniz hayırlı işlerde acele ediniz.
82. Doğru alın, doğru verin.
83. İnsanların hayırlısı suçsuz ve günahsız olup Allah’ın kitabına sımsıkı sarılandır.
84. Yüzüne karşı dostluk sergileyip arkandan düşmanlık edenler çoktur.
85. Sabredin yoksa pişman olursunuz.
86. Gafil ve basiretsiz olmayın. Zira onlar size karşı gafil değiller.
87. Mezardan daha ürkütücü bir manzara görmedim.
88. Allah’tan başka gerçek bir sığınak yoktur.
89. Dünyayı terk eden Hakk’ın sevgilisi olur.
90. Sen mutluyken kıskançların kederlenmesi ne büyük intikamdır.
91. Dünya için üzülmek kalbin karanlığı, ahiret için üzülmek gönlün aydınlığıdır.

Hazret-i Ali’nin Sözlerini Kulağa Küpe Yapmak  

92. Akıl olgunlaşınca boş sözler uçup gider.
93. Düşmanına galip gelince şükür nişanesi olarak ona af ile karşılık ver.
94. Gönlün rahatı beklentiyi kesmektedir.
95. Servetin en büyüğü akıldır.
96. Zühdün en üstünü insanlardan saklanandır.
97. Düşmanların en büyüğü düşmanlığını saklayandır.
98. Edebin en kıymetlisi güzel ahlaktır.
99. Nesebin en üstünü güzel edeptir.
100. İyiliklere erişmek zor, kötülüklere düşmek ise kolaydır.
101. Edep aklın aynasıdır. İnsanın edebi aklı kadardır. Edepsiz insanın aklı noksandır.
102. Güler yüz sevgi getirir.
103. Zulüm, zalimin yok olma gerekçesidir.
104. Cimri kişi o kadar bahtsızdır ki, dünyada fakirler gibi yaşamasına rağmen ahirette zenginler gibi hesap verir.
105. Telaşlanıp feryat etmek sabretmekten daha yorucudur.
106. Hak, keskin bir kılıçtır.
107. Gıybeti dinleyen, gıybetçilerden biri olur.
108. Başkasının başına gelenlerden ders alan mesut olur.
109. Ahmağa verilecek en iyi cevap susmaktır.
110. Şeref fazilet ve edeple elde edilir, soy sopla değil.
111. Kişi bilmediğinin düşmanıdır.
112. İnsanın kaderi dilinin altında saklıdır.
113. İnsanlar babalarının değil zamanlarının görünümüne bürünürler.
114. İnsanlar gaflet uykusundadır, öldükleri zaman uyanırlar.
115. İnsanların önünde nasihat etmek, azarlamak ve kınamak demektir.
116. Vahşetin en büyüğü hodbinliktir.
117. Cimrinin malı mülkü ya afetle yok olur ya da mirasçılarına kalır.
118. İyilikle hürler köle edilir.
119. Cömertlikle nice ayıp örtülür.
120. Akıllının serveti ilminde, cahilin zenginliği ise malındadır.
121. Dindarlık, tevazu ve cömertlik muhabbete vesiledir.
122. Az ise kanaat et, çok ise cömertlik yap.
123. İnsanın güzelliği yumuşak mizaçlı olmasındadır.
124. Nefisle cihat etmek cihatların en faziletlisidir.
125. Güzel edep kötü soyu örter.
126. Galibiyetin tadı sabrın acısını yok eder.
127. Övgünün en değerlisi, olgun ve faziletli kişilerden gelendir.
128. Nefsin devası hırsın imhasıdır.
129. Öyle zaman olur ki susmak konuşmaktan daha etkileyicidir.
130. Zararına çalışanlar çoktur.
131. Âlimin küçücük günahı geminin yara alması gibidir, hem kendi batar hem de diğerlerini batırır.
132. Âlimin zühdü hidayet, cahilin zühdü dalalettir.
133. Dostun ziyareti muhabbeti tazeler.
134. Makam sarhoşluğu şarap sarhoşluğundan fenadır.
135. Zayıfların silahı şikâyettir.
136. Alçakların silahı fena sözleridir.
137. Kalbi gaflet içinde bulunanın kulağının duyması fayda etmez.
138. Kötülüğünü herkesin görmesinden çekinmeyen adam insanların en kötüsüdür.
139. İşlerin en kötüsü adaletten uzak olandır.
140. İşlerin en kötüsü kötülüğe en yakın olandır.
141. Huzurlu geçim kanaatle kaynaşmaktadır.
142. Hür kişilerin gönülleri bolluk, bereket ve nur kaynağıdır.
143. Nefsine galip gelip de arzularına hâkim olana ne mutlu.
144. Eğrinin gölgesi de eğri olur.
145. Âlimin zannı cahilin kesin bilgisinden daha isabetlidir.
146. Akrabanın düşmanlığı akrebin sokmasından daha çok acı verir.
147. İnsanın yüceliği kanaatte gizlidir.
148. İlmin son noktası insanın kendini bilmesidir.
149. İnsanın zihin açıklığı asaletine delildir.
150. Görme eksikliği, basiret eksikliğinden iyidir.
151. İstişare doğru yolun taa kendisidir.
152. Ahmağın kalbi ağzında, akıllının dili kalbindedir.
153. Az ateş çok odunu yaktığı gibi az hakikat de çok bâtılı kovar.
154. İnsanın sözü kalbinin özüdür.
155. Ölümden daha güzel vâiz olmaz.
156. İnsanın sözü aklının ölçüsüdür.
157. Söyleyene değil söylenene bak.
158. Nefsini bilen rabbini bilir.
159. Halka değer veren yücelir, küçümseyen hor olur.
160. Akıllı ile istişare eden kazanır, kendi görüşünde ısrar eden kaybeder.

Kaynaklar:

1. Manastırlı Rif’at Bey; Dört Raşid Halifeden Özlü Sözler, Mütercim: İdris Güzelyurt, Editör: Fethi Güngör, Beyan Yayınları, İstanbul 2017, 106 s.
2. Rif’at el-Manastırî; el-Kelimâtu’l-Hikemiyye mine’l-Hulefâi’r-Râşidîn, Matbaatü İhweti “Maruni”, Haleb 1327, 98 s.
3. Manastırlı Rif’at Bey; Dört Halifeden İnciler, Hazırlayan: İdris Güzelyurt, Editör: Osman Koca, Beyan Yayınları, İstanbul 2017, 144 s.
4. Manastırlı Rif’at Bey; Hazîne-i Hikemiyyat: Cevâhir-i Çehar Yâr ve Emsâl-i Kibâr, Matbaa-i İhwet-i “Maruni”, Haleb 1327, 98 s.